فرهنگ و تمدن اسلامی در اروپا- مقدمه

با وجود این که دنیای اسلام 1300 سال است پیش روی اروپا قرار دارد اما اطلاعات اروپاییان در این باب کمتر از اطلاعاتشان از بعضی تمدنها و ملت‎های انحطاط یافته دیگر است. آن مقدار اطلاعات قلیلی هم که دارند اکثرا غلط است. و با وجود اینکه وزرا و تجار اروپایی با فعالیت زیاد بسوی صاحبان چاههای نفت که برای صنایع غربی چیزی حیاتی است می شتابند،شناختشان از ملل اسلام و تمدن آن و کارهای علمی و صنعتی اش، و از سهیم بودن مسلمانان در تمدن غرب و تمدن جهان، آنجا که از پیشداوریهای کهنه نباشد، حداقل محدود بمقداری قضاوت تحجر یافته ملت غرب است و این گناه به گردن آن نوع تاریخنویسی غربی است که در اروپا صدها سال با احتمالات به غلط رهبری شده‌ای که در بین مسیحیان رایج بوده شمایلش را ناموزون کرده، کارهای عظیم تمدن اسلامی را خفیف جلوه داده و جعل نموده است و همچنان از بیان حقایق دم فرو بسته است حتی تاریخ نویسان جدید هم به این تاکتیک خفیف کردن و کوچک جلوه دادن و توطئه سکوت ادامه داده اند. 

تاکنون خودآگاهی اروپایی از تاریخ جهان، حتی ادبیات، هنر و تاریخ علم چنین بود که از مصر قدیم و بابل بطور سرسری شروع می کرد تا با افسوس در یونان و رم تأمل کرده و با توجهی کوتاه به طرف بیزانس، سراغ قرون وسطای مسیحیت و بالاخره عصر جدید برود. برای اینها نه اروپای قبل از قرون وسطی ارزش توجه کردن داشت و نه آنچه همزمان قرون وسطای اروپا در جاهای دیگر جهان بوقوع پیوست. ولی کسی صحبت به میان نمی آورد که در این مدت قرون وسطی نزدیکترین همسایه اروپا یعنی مسلمانان در مدت هشتصد سال پیشرو جهان بوده اند. شکوفایی تمدن اسلامی دوبرابر تمدن یونان بود و همین مسلمانانند که خیلی مستقیم تر و چندجانبه تر از یونان، جهان غرب را تحت تاثیر قرار دادند. 

‎ چه کسی از این واقعیت باخبر است و چه کسی از آن در تاریخ یاد کرده است؟ اگر تاریخ نویسان اروپایی ارزش اعتبار یونانی را بحساب می آورند، خود این بر حسب اجبار صورت می گیرد. و آنچه این تاریخ نویسان اروپایی در مورد نقش هشتصد ساله تمدن اسلامی بیان می کنند این است که مختصرا می گویند مسلمانان سبب رساندن گنجینه تمدن یونان به اروپا بودند. این تنها چیز مثبتی است که اروپایی ها درباره اعراب و مسلمانان اظهار کردند، در حالیکه با این بیان، نقش مسلمانان را به حد یک نامه رسان تاریخ تخفیف می دهند که گویی اینان بسته تمدن یونان قدیم را از لای در به داخل اروپای غربی فرو کرده و رفته اند.

در همین چند سال قبل کتابی منتشر شد درباره تاریخ علم و تمدنِ اروپا که از ابتدا تا گالیله، کپلر و نیوتون در آن بحث شده بود.یعنی از ابتدای تاریخ تا سال1642میلادی. در یک چنین کتاب 600 صفحه‌ای همه آنچه مربوط به اعراب اسلامی بود فقط در دو صفحه سر و ته اش را هم آورده بود. این نویسنده، اضافه بر این، با روشی مصمم و تحقیرآمیز فعالیت های چندجانبه تمدن و کارهای علمی و هنری و صنعتی مسلمانان را که اروپا و بشریت از آن سپاسگذار می باشند نمره مردود عطا کرده است. او می نویسد: با وجود این مسلمانان تنها وسیله حفاظت و دست بدست دادن تمدن بودند. اینها فقط دارای روش علمی محقرانه و خودجوشی کمی بودند.اینان روی گنجینه علوم یونانی کار چندانی نکردند تا آن علوم برایشان مثمرثمر واقع شوند.به تئوری کم اهمیت می دادند.باین ترتیب ارثیه یونانی بارآور نشده ماند.»

با توجه به اینچنین قضاوتهای غلط، بنظر می آید وظیفه تاریخی، بالاخره باید نسبت به تمدن اسلامی احقاق حق شود. احقاق حق کسانی که تاکنون عیسویت و ناسیونالیسم اروپایی عاجز از داوری صحیح و ابراز احترام لازم در برابر آنها بوده، فعالیتهای علمی، هنری و صنعتی شان را تحقیر کرده، بر سهم اساسی آنان در ساختمان تمدن اروپا سرپوش گذارده و از بیان آن خودداری کرده اند.

این پرده پوشی از زمان ظهور اسلام تاکنون یک مثالی است کلاسیک و نشان دهنده اینکه تاریخ نویسی تا چه اندازه می تواند تحت تاثیر احساسات و تمایلات قرار گیرد. ولی این روش تا آن زمانی قابل فهم بود که تاثیر افکار غیرمسیحی خطرناک بوده باشند. ولی این روش و این دیدگاه قرون وسطائی را هنوز اروپائی ها پشت سر نگذاشته اند. در حال حاضر نیز دیدگاه های محدود مذهبی جلو چشم را میگیرند، اگر هم غالبا ناخودآگاه نیر باشند. این جلو چشم گرفتن بوسیله یک نوع مه آلودگی و با نامطبوعی خاصی می باشند که در عمق فکری اروپایی نسبت به مردمانی عمیقا ریشه کرده که تبلیغات سوء چهره اینان را بعنوان قاتل، آتش زننده، بت پرست و جادوگر معرفی کرد و بصورت شیطان در آورده است.

من در چاپ اول این کتاب در سال 1960 نوشتم که: شاید مانند تاریخ گذشته که مسلمانان چهره کرده زمین را تغییر دادند باز هم به همین زودی سرنوشت ما با آنان به نزدیکرترین شکلی بستگی بیابد. آیا نباید پس از اینهمه جدایی اندازیها بالاخره از آنچه که بین ما مشترک است و آنچه ما را بهم بستگی می دهد سؤال کنیم؟»

از زمان انتشار این کتاب تا به حال نه تنها قضاوتی عادلانه تر در مورد مسلمانان و اسلام و تاریخ علمی و هنری و صنعتی اینان رو به رشد گذاشته است بلکه همچنین این پیشگوئی که –بخصوص که چون در مدت این پانزده سال بیش از پیش غرب زدگی اروپا نسبت به مسلمانان در جریان بود- واهی و خیالی به نظر می رسید1، در این بین به واقعیت پیوسته است. اروپا شروع کرده بفهمد که جهان اروپایی و جهان اسلام هر دو دیوار بدیوار دریای مدیترانه، به همکاری نزدیک با یکدیگر احتیاج دارند بخاطر علایق هر یک و برای تحکیم ت جهانی.

باین ترتیب مقیاسهای تاریخی و روانشناسی ملتهای اسلامی خواه ناخواه در دیدگاه قرار گرفت. چون شرایط بار آوری و تحکیم تساوی حقوق و روابط فی مابین فهم و شناخت همدیگر، براساس سوابق تماسهای تمدنی و تاریخی با یکدیگر نیز می باشند و این اتفاقی نیست بلکه پایه های عمیق آن بر تاثیر عطیمی قرار دارد که زمانی استعدادهای اسلامی مانند نور، پیش از آنکه در چند مرحله تاریخی از مسیرهای قدرت وسیله مغول و دیگران برکنار و بعدهم وسیله اروپا با استعمار شوند، بر اروپای عقب مانده» روشنائی می افکند.

این کتاب از اسلام و از تمدن اسلامی صحبت می کند چون حاصل این تمدن تنها ملت عرب نبوده اند. عربیت در زمان خودش آنان را به نام عربیوئی» Arabioi یاد می کند، در صورتی که جز اینها ایرانی، هندی، سوریه ای، مصری، بربر و وست گوتن نیز بوده اند که در فرم دادن به آن شرکت داشتند. چون همه این ملت ها که تحت حکومت اسلامی رهبری می شدند نه تنها وسیله زبان عربی و مذهب اسلام همرنگ شده بودند بلکه برای اینها اسلام مثال و نمونه ای بود که هر کس خود را بر حسب آن می ساخت و تحت تاثیر شدید و بی نظیر روح اسلامی به یک تمدن واحد و یکپارچه عظیمی در هم آمیختند. 

این کتاب از تمدن اسلامی صحبت می کند همانطور که شخص از تمدن آمریکا صحبت می کند و کسانی مانند رازی و ابن سینای ایرانی که خانواده شان چندین نسل در بین اعراب و تحت حکومت اسلامی زندگی کرده کمتر ایرانی می نامیم همانطور که آیزنهاور رئیس جمهور سابق آمریکا را که اصالتا آلمانی بود بیشتر آمریکائی می نامیم تا آلمانی.»

1- منظور از سالهای 1960تا 1975 است که در جنگهای بین اسرائیل و اعراب، اروپا بطور مستقیم و غیرمستقیم همچنان به طرفداری از اسرائیل پرداخت(مترجم)